Verliesverwerking

Twee weken geleden werd ze 84, mijn kranige moeder. Ik schreef dit verjaardagsblog voor haar. Fysiek is het leven zo langzamerhand een opgave, maar geestelijk is er nog niets ingeleverd. Nou ja, een beetje sjeu en zin in de dingen, die is wel wat afgenomen de laatste periode.

Het is ook wat, op zo’n hoge leeftijd bouwt het leven af. Er verdwijnen mensen, er verdwijnen bezigheden, dingen die makkelijk gingen, gaan zo makkelijk niet meer, of lukken helemaal niet meer.

Hoe doe je dat? Als je leven een krimpregio is geworden? Hoe houd je het dan leuk? Hoe houd je het vol, en liefst met goede moed?

Ben je dan de hele tijd bezig met alles wat er aan verlies te verwerken is? Bestaat het hele leven op die leeftijd uit verliesverwerking? Of leef je daar aan voorbij? Word je gek als je te veel bij stil staat bij verlies?

Gesprek onder deskundigen

Enige tijd geleden was ik getuige van een mooi gesprek dat ging over verlies en groei. Het gesprek was door mij gearrangeerd. Emeritus hoogleraar Persoonlijkheidsleer van de Radboud Universiteit Nijmegen Hubert Hermans en de aan dezelfde faculteit Psychologie opgeleide psychogerontoloog, gezondheidszorgpsycholoog en klinisch psycholoog Huub Buijssen maakten hernieuwd kennis met elkaar.

Op de Jaardag van de ZKM Vereniging waarvan ik beroepsmatig lid ben, gaan beide een lezing houden en deze verhalen moeten op elkaar worden afgestemd. Dit was het voorgesprek.

Ik deed ooit een keuzevak bij professor Hermans tijdens mijn doctoraalstudie en veel later ging ik de postacademische opleiding doen die mij opleidde tot ZKM Consultant®. De ZKM is een zelfonderzoeksmethode die is gebaseerd op de narratieve psychologie, de methode is ontwikkeld door Hubert Hermans.

Huub Buijssen is een studievriend vanaf mijn tweede studiejaar psychologie. Huub is tegenwoordig wat je noemt een autoriteit op de onderwerpen traumaverwerking, dementie, depressie en coachend begeleiden. Hij schreef meer dan veertig boeken. Een aantal daarvan prijkt in mijn boekenkast.

Verliesverwerking

Hoe doe je dat, verliesverwerking?

Ik ga niet zeggen dat ik het nu weet, na het voorgesprek te hebben meegeluisterd, maar een beetje meer inzicht heb ik wel.

Niet alleen door dit gesprek, ook door mijn eigen ervaring met het verlies van dierbaren, van gezondheid, van werk, van verwachtingen, van je jeugdige ik.

Ik voel mij er niet per se ongelukkig door. Iets of iemand verliezen is niet alleen pijnlijk, het levert je ook wat op, bijvoorbeeld een groter zelfinzicht en meer rust en tevredenheid.

Enkele feiten

Huub Buijssen vertelt: ‘Meestal verloopt verliesverwerking goed, in tien procent van de gevallen niet. Dan komt iemand niet uit de diepste diepte van de put.

Wat is kenmerkend:

1. Wie je bent vóór het verlies: een slechte voorspeller is als je een rijk gevulde rugzak aan ellende hebt uit je jeugd, bijvoorbeeld emotionele of fysieke verwaarlozing
2. Kenmerken van het verlies zelf: een ‘handmade disaster’ is veel moeilijker te verwerken dan wanneer iets jou is overkomen.
3. Factoren na het verlies, is er steun ja of nee.

De verwerking zelf. Hoe verwerk je zaken? Huub schetst een verhaal aan de hand van een tekening met vijf simpele lijntjes. In dit interview legt hij het uitgebreider uit.

In de tekening zie je een soort zaag ontstaan, je valt de diepte in, krabbelt een heel klein beetje omhoog, meestal door iets simpels als afleiding, je valt terug omdat je er weer aan denkt en dat herhaalt zich eindeloos. De diepte wordt steeds een stukje minder diep, zo krabbelen de meeste mensen omhoog uit het dal.

Afleiding ontstaat door bijvoorbeeld dingen te ondernemen: sporten, muziek luisteren, opruimen, het kan allemaal heilzaam zijn’.

Verwerking

‘Verwerkingsstijlen:

1. Het wegstoppen
2. Ermee bezig zijn
3. Een mix van deze twee.

Het is goed je eigen stijl te weten, omdat je denkt dat jouw stijl de ideale stijl is, terwijl voor een ander een heel andere stijl het meest effectief kan zijn.

Als je wilt helpen, is de meest effectieve vraag: ‘wat wil je dat ik nu voor jou doe?’. Vul niet in wat voor een ander zal werken, vaak doe je dat te veel vanuit hoe iets voor jezelf werkt. Misschien praat je er zelf graag over, maar een ander kan er juist helemaal niet over willen praten.

Er is promotieonderzoek uit Groningen: je moet niet te snel naar professionele hulp grijpen. Eerst de normale route: je moet de seizoenen door en dan kun je je laten doorverwijzen.

Hoe kun je zien dat mensen er op vooruit zijn gegaan? Soms hoor je mensen dingen zeggen als: ‘Ik heb er iets van geleerd’, ‘het verlies van X betekende een keerpunt in mijn leven’. Mensen herschikken de waarden in het leven, verlies maakt duidelijk wat het meest belangrijke is voor jou in het leven’.

Het dialogische zelf

– Waarschuwing vooraf: dit is een tamelijk theoretisch (abstract) stukje tekst –

Hubert Hermans slaat de brug naar de ‘Dialogical Self Theory’, in deze theoretische benadering uit de positieve psychologie, is er een belangrijk besef en dit is dat mensen relationele wezens zijn. Wij bestaan in relatie tot anderen, niet uitsluitend, maar wel voor een belangrijk deel. Iedere rol die wij hebben is een persoonlijke positie. Alle posities tezamen vormt je persoonlijke positierepertoire. Dit zijn deels interne posities: ik als jonge moeder, ik als schoolkind, etc. En deels externe posities: ik in relatie tot mijn moeder, ik in relatie tot mijn vader, tot mijn echtgenoot, etc.

‘Ouder worden betekent dat je veel verlies te verwerken hebt. Je positierepertoire wordt kleiner. Denk aan je positie als werkzaam iemand, als kostwinner, of als vriend van iemand die je dierbaar was maar die is overleden. Je speelveld wordt als vanzelf kleiner bij het ouder worden.

Gaat je hele positierepertoire alleen maar naar beneden als je ouder wordt, of is het mogelijk om er posities bij te krijgen?

Promotor-positie

De promotor-positie is de positie van degene die innerlijk de leiding heeft, bij wijze van spreken is dit de dirigent van het orkest.

Door verlies kan er fragmentatie optreden van de ik-posities. Vergelijk het met een voetbalteam, als daar iemand uit het veld wordt gestuurd met een rode kaart, moet het hele team anders met elkaar spleen, zouden ze dat niet doen, dan verzwakt dat de effectiviteit van het hele team.

Door het verlies van één positie kan het nodig zijn je hele innerlijke positie-repertoire te moeten herzien. Als je dat niet doet of niet kunt, kan het gevoel ontstaan geen grip meer op je leven te hebben, dit is fragmentatie.

Werkend aan acceptatie en zelf-acceptatie kan een nieuw evenwicht ontstaan en misschien zelfs een nieuwe promotor-positie, bijvoorbeeld de ‘ik’ die tevreden is met alleen-zijn, de ‘ik’ die niet per se met zijn tweeën hoeft te zijn. Dit geeft een nieuwe promotor-positie, de persoon is en voelt zich onafhankelijker dan voorheen. Uit verlies is zodoende iets nieuws ontstaan dat gevoelsmatig een verrijking is.

Mijn moeder

Terug naar mijn moeder. Ik geef het je te doen. Al bijna vijftien jaar je geliefde, die graag witte sokken in sandalen droeg 😉 , moeten missen en toch zo vrolijk mogelijk doortrekken.

Ik denk dat mijn moeder onbewust bezig is geweest haar innerlijke ik-posities te herschikken. Er hoeft niet langer per se een man naast haar te staan, ze kan ook goed alleen zijn en voor zichzelf zorgen.

Nog niet zo lang geleden heeft ze dat heel letterlijk gedaan door een jeugdbende, die probeerde haar in haar eigen huis te beroven, van repliek te dienen en ze vervolgens met stemverheffing en een dodelijke blik haar huis uit te jagen.

En geloof mij, van de woedende, bijna dodelijke blik van mijn 84-jarige moeder wordt iedereen bang, zelfs leden van een jeugdbende.

8 september 2018